Vandaag tijdens Bevrijdingsdag schrijf ik dit beknopte artikel over het Toetsingsarrest van de Hoge Raad uit 1942 en het Leeuwarderarrest van het Gerechtshof Leeuwarden uit 1943. Het Toetsingsarrest is een van de meest beruchte en controversiële arresten van de Hoge Raad (onze hoogste rechter). Degenen die mij persoonlijk kennen weten dat ik grote interesse in zowel het recht als de geschiedenis heb. Kennis over onze geschiedenis is mijns inziens nodig om de wereld waarin wij leven beter te begrijpen. Mede daarom schrijf ik dit korte artikel. Lees hieronder verder over dit controversiële arrest en over het lichtpuntje uit 1943.
Tweede Wereldoorlog en rechtspraak
Zoals algemeen bekend viel op 10 mei 1940 het Derde Rijk (Duitse 18e Leger) ons land binnen en dit betekende voor Nederland het begin van de Tweede Wereldoorlog. Op 14 mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd en een dag later volgende de overgave (capitulatie). Zoals onder meer op de website van de Rechtspraak te lezen is, staken weinig rechters hun nek uit in de oorlogsjaren.[1] Ook de Hoge Raad protesteerde niet tegen de Duitse bezetter. Uit een proefschrift van Derk Venema[2] blijkt dat er weinig manhaftige rechters zijn, maar ook niet veel echt ‘foute’ rechters. In 1940 waren er 17 raadsheren bij de Hoge Raad, 43 raadsheren bij de hoven en 172 rechters bij de rechtbanken alsmede 70 kantonrechters. Ongeveer 40 rechters werken tijdens de bezetting door.
Dieptepunt: het Toetsingsarrest (ECLI:NL:HR:1942:244)
Een waar dieptepunt was het Toetsingsarrest uit 1942. Inhoudelijk gaat het in het Toetsingsarrest om een veroordeling voor het kopen van vlees zonder de door de bezetter verplichte voedselbonnen. Dit was destijds, op last van de Duitsers ingevoerd, een economisch delict. Uiteindelijk kwam deze zaak bij de Hoge Raad die de zaak moest toetsen aan het Haagsche Landoorlogsreglement. De Hoge Raad liet de veroordeling in stand en besliste dat de Nederlandse rechter Duitse verordeningen niet mocht toetsen aan internationaal recht. Anders gezegd: de Duitse maatregelen waren legaal en het gevolg hiervan was dat alle Duitse maatregelen boven de wet stonden. Oud-president van de Hoge Raad Corstens concludeerde enige tijd geleden dat de Hoge Raad de bezetter geen strobreed in de weg legde.[3] Eigenlijk heeft de Hoge Raad de kans om de rechtsgeldigheid van het bezettingsrecht te toetsen aan hoger recht – internationaal recht – laten passeren. Dit arrest is de Hoge Raad tijdens en na de oorlog behoorlijk kwalijk genomen.[4]
Lichtpunt: het Leeuwarderarrest (ECLI:NL:GHLEE:1943:22)
Een lichtpunt in de oorlog was het Leeuwarder arrest uit 1943, ook wel het ‘om des gewetens wille’ arrest genoemd. Inhoudelijk gaat het om diefstal en de rechtbank veroordeelde de betreffende man tot negen maanden celstraf. Dit betekende destijds dat de man naar Werkkamp Erika in Ommen moest. Daar werden gevangenen afgebeuld en uitgehongerd. Volgens Canon van Nederland: een oord van verschrikking.[5] De zaak kwam in hoger beroep bij het Gerechtshof te Leeuwarden. Drie rechters van het Gerechtshof in Leeuwarden weigeren om de man te veroordelen tot een straf in Werkkamp Erika waar de omstandigheden bizar slecht zijn. Zo slecht dat zij hem niet kunnen veroordelen ‘om des gewetens wille’. De Duitse bezetter is kwaad en ontslaat de rechters op staande voet. De rechters zijn vervolgens genoodzaakt onder te duiken.
Zoals oud-vicepresident van de Hoge Raad Herman Hermans terecht zei: “Een bijzonder dappere beslissing met persoonlijke gevolgen voor de raadsheren”.[6] Het arrest kunt u hier lezen.
Het Toetsingsarrest was een waar dieptepunt voor de rechtspraak in de Tweede Wereldoorlog. Nog geen jaar later lieten de raadsheren uit Leeuwarden echter heldhaftigheid zien. Die zaak was van zichzelf niet bepaald groots of meeslepend, maar het gaat om de moed van de raadsheren om hun geweten daadwerkelijk te verwoorden. En overigens daarbij niet van de wet af te wijken.
Legal8 Advocaten
mr. Daniel Burgers
5 mei 2021
[1] https://www.rechtspraak.nl/Themas/rechtspraak-oorlog-vrijheid
[2] Rechters in oorlogstijd uit 2007
[3] https://www.rechtspraak.nl/Themas/rechtspraak-oorlog-vrijheid
[4] Corjo Jansen, Derk Venema, De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog (Boom, 2011).
[5] https://www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/salland/ommen/concentratiekamp-erika
[6] https://www.omropfryslan.nl/nieuws/1056932-speciaal-arrest-online-over-moedige-rechters-tweede-wereldoorlog
