De Rechtspraak tijdens de Tweede Wereldoorlog: het Toetsingsarrest en het Leeuwarderarrest
Zoals algemeen bekend viel op 10 mei 1940 het Derde Rijk (Duitse 18e Leger) ons land binnen en dit betekende voor Nederland het begin van de Tweede Wereldoorlog. Op 14 mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd en een dag later volgende de overgave (capitulatie). Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte de Rechtspraak vooral in stilte. Weinig rechters staken in de oorlogsjaren hun nek uit. Het Toetsingsarrest van de Hoge Raad uit 1942 en het Leeuwarderarrest van het Gerechtshof Leeuwarden uit 1943 zijn twee arresten die absoluut het bespreken waard zijn. Het Toetsingsarrest is één van de meest beruchte en controversiële arresten. Lees hieronder verder over dit controversiële arrest maar ook over het lichtpuntje uit 1943.
Tweede Wereldoorlog en de Rechtspraak
Zoals onder meer op de website van de Rechtspraak te lezen is, staken weinig rechters hun nek uit in de oorlogsjaren.[1] Ook de Hoge Raad protesteerde niet tegen de Duitse bezetter. Uit een proefschrift van Derk Venema[2] blijkt dat er weinig manhaftige rechters zijn, maar ook niet veel ‘foute’ rechters. In 1940 waren er 17 raadsheren bij de Hoge Raad, 43 raadsheren bij de hoven en 172 rechters bij de rechtbanken alsmede 70 kantonrechters. Ongeveer 40 rechters werken tijdens de bezetting door. Hierbij bestond de gedachte dat opstappen of actievoeren tot nog grotere problemen zou kunnen leiden.
Dieptepunt: het Toetsingsarrest (ECLI:NL:HR:1942:244)
Een dieptepunt is het zogenoemde Toetsingsarrest uit 1942. Inhoudelijk gaat het in het dit arrest om een veroordeling voor het kopen van vlees zonder de door de bezetter verplichte voedselbonnen. Dit was destijds, op last van de Duitsers ingevoerd, een economisch delict. Uiteindelijk kwam deze zaak bij de Hoge Raad die de zaak moest toetsen aan het Haagsche Landoorlogsreglement. De Hoge Raad liet de veroordeling in stand en besliste dat de Nederlandse rechter Duitse verordeningen niet mocht toetsen aan internationaal recht. Anders gezegd: de Duitse maatregelen waren legaal en het gevolg hiervan was dat alle Duitse maatregelen boven de wet stonden. Oud-president van de Hoge Raad Corstens concludeerde een tijd geleden dat de Hoge Raad de bezetter geen strobreed in de weg legde.[3] Eigenlijk heeft de Hoge Raad de kans om de rechtsgeldigheid van het bezettingsrecht te toetsen aan hoger recht – internationaal recht – laten passeren. Dit arrest is de Hoge Raad tijdens en na de oorlog kwalijk genomen.[4] Het heeft volgens geleerden heel lang geduurd voordat de Hoge Raad zijn verleden onder ogen zag.
Een ander dieptepunt was het ondertekenen door de Hoge Raad van de ariërverklaring in 1940, op basis waarvan de Joodse president, Lodewijk Visser, ontslagen werd. Lees hier meer over de ariërverklaring voor Nederlandse ambtenaren. Ondanks dat de ariërverklaring in strijd was met de grondwet, kwam de Hoge Raad hiertegen niet in opstand.
https://historiek.net/arierverklaring-voor-nederlandse-ambtenaren-1940/137680/
Lichtpunt: het Leeuwarderarrest (ECLI:NL:GHLEE:1943:22)
Een lichtpunt in de oorlog was het Leeuwarderarrest uit 1943; ook wel het ‘om des gewetens wille’ arrest genoemd. Inhoudelijk gaat het om diefstal en de rechtbank veroordeelde de betreffende man tot negen maanden celstraf. Dit betekende destijds dat de man naar Werkkamp Erika in Ommen gestuurd werd. Daar werden gevangenen afgebeuld en uitgehongerd. Volgens Canon van Nederland: een oord van verschrikking.[5] De zaak kwam in hoger beroep bij het Gerechtshof te Leeuwarden. Drie rechters van het Gerechtshof in Leeuwarden weigeren om de man te veroordelen tot een straf in Werkkamp Erika waar de omstandigheden dus bizar slecht zijn. Zo slecht dat zij hem niet kunnen veroordelen ‘om des gewetens wille’. De Duitse bezetter is kwaad en ontslaat de rechters op staande voet. De rechters zijn vervolgens genoodzaakt onder te duiken.
Zoals oud-vicepresident van de Hoge Raad Herman Hermans zei: “een bijzonder dappere beslissing met persoonlijke gevolgen voor de raadsheren”.[6] Lees hier het arrest: https://uitspraken.rechtspraak.nl/inziendocument?id=ECLI:NL:GHLEE:1943:22
Het Toetsingsarrest maar ook het niet protesteren tegen de ariërverklaring waren dieptepunten voor de Rechtspraak in de Tweede Wereldoorlog. Nog geen jaar later lieten de drie raadsheren in Leeuwarden echter ware heldhaftigheid zien. Die zaak was van zichzelf niet bepaald groots of meeslepend, maar het gaat om de moed van de raadsheren om hun geweten daadwerkelijk te verwoorden. En overigens daarbij niet van de wet af te wijken met alle persoonlijke gevolgen van dien.
Daniel Burgers
Mei 2024
[1] https://www.rechtspraak.nl/Themas/rechtspraak-oorlog-vrijheid
[2] Rechters in oorlogstijd uit 2007
[3] https://www.rechtspraak.nl/Themas/rechtspraak-oorlog-vrijheid
[4] Corjo Jansen, Derk Venema, De Hoge Raad en de Tweede Wereldoorlog (Boom, 2011).
[5] https://www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/salland/ommen/concentratiekamp-erika
[6] https://www.omropfryslan.nl/nieuws/1056932-speciaal-arrest-online-over-moedige-rechters-tweede-wereldoorlog
